छाया र प्रतिछायाको उन्मूक्त कोलाज : सकमबरी र स्परेन्जा

यी कुनै चित्रकारले क्यानभासमा कोरेका अस्तित्वका बाङ्गाटिङ्गा रेखाहरु होइनन् । यी कुनै बन्धनका प्रतिछायाहरु पनि होइनन् , न त जिविकाका लागी गरिएका जीवनका दुखेसाहरु । यी त प्रेमका पदचापमा भेटिएका उन्मूक्तिका बिम्बहरु हुन् । 

प्रिय सकमबरी

प्रिय स्परेन्जा 

सप्रेम मैले तिमीहरुलाई तिम्रा लेखकहरुले झै पात्रको चरित्रमा मात्र देख्न सकिन । लाग्छ, तिमीहरु बिना कविताका बिम्ब वा बिना बिम्बका कविताहरु हौ । कहिलेकाही सोच्छु तिमीहरु कविता होइनौ र पनि कविता हौ । पात्रलाई पात्र नठानेर साहित्यको सिंगो बिधा नै ठान्नु यो मेरो दुस्प्रयास हो , सायद प्रेमिल दुस्प्रयास । 

कहिलेकाही लाग्छ पारिजात आमा हो सकमबरी छोरी हो । साघुरो भूगोलभित्र आमा अट्छे भने छोरीको भूगोल त्यो भन्दा अति नै बृह्त कसरी बन्न सक्ला । सायद पारिजातको फराकिलो भूगोलको एक अंश सकमबरी हो  । हुनसक्छ पारिजात छाँया हो सकमबरी प्रतिछाया । छायाभित्र अटेको वा त्यो भन्दा पर पुगेकी सकमबरी सायद पारिजाताको कल्पनाको प्रतिस्थापन हो ।

पर अमेरिकाको सुदुरपूर्व गाउँ सिकागोको कुनै आप्रबासी घरबाट स्परेन्जा भन्छे, “ फ्ल्याट होइन । न कुनै अपाट्मेन्ट । वा कुनै पुरुषको घर । न पिताको नै । मेरा सुन्दर सिरानी र कुसनहरु , मेरा किताब र कथाहरु । मेरा एकजोर जुत्ता जो मेरो पलङमुनी मलाई कुर्दैछन् । बिना कुनै बन्धन, बिना कुनै खबरदारी । यस्तो घर जो मेरो आफ्नो मात्र हुनेछ ।” बेप्रबाह बिना पुरुषको घरको कल्पना गर्नु सायद स्परेन्जाको स्वतन्त्रता र उन्मूक्तिको घोषणा थियो वा सायदा सान्द्रा सिस्नेरोजको मेक्सिकन  साँघुरो पुरुषबादी घरप्रतिको बिद्रोह । तर स्परेन्जाले प्रेम र मूक्तिको बाटो रोज्छे “द हाउस अन म्याङ्गो  स्ट्टिट” मा जसरी सकमबरीले “शिरीषको फूल” मा रोज्छे । 

थाहा छैन सकमबरी जीएको काठमाडौँका कस्तो थियो, किन उँ हिड्न चाहन्थी निस्सारताको बाटो, किन एक अधबैसेँ सिपाहीको कसिलो चुम्बननै उसका लागी मूक्तिको बाटो बन्यो , किन उसले गर्न चाहिन बिद्रोह वा गरी आफ्नै ढङ्गले  , किन उसलाई लाग्थ्यो जीवन निस्सारताको अर्को नाम हो, यी यस्तै अपबाद ले सकमबरी पात्र भन्दा माथी उठ्छे र बन्छे एक निस्सार बिम्ब । मूक्तिको अर्को नाम,  एक अमूर्त चित्र । 

सकमबरी र स्परेन्जा सरसरती हेर्दा दुई भिन्न भूगोलबाट आएका दुई भिन्न पात्र हुन् । तर सारमा हेर्दा दुबै साघुरो कथाको क्यानभाषबाट बृह्त जीवनरुपी बिम्बमा रुपान्तरीत उन्मूक्ति र मोक्षका दुई चरम बिटहरु हुन् । निस्सारतामा सार देख्ने सकमबरी, आफ्नो भूगोललाई लेखेर भूगोलभन्दा परको संसार खोज्ने स्परेन्जा तपाई हामीले देखेझै कथाका पात्र मात्र होइनन आफ्नै भूगोलमा उम्मूक्तिको बिउ छर्ने दुई मूक्त आत्माहरु हुन् ।

यी दुबै पात्रहरु कथाका पानामा मात्र रहेनन् म जस्ता धेरैका हृदयमा बास बसेँ । जब कलमको निभबाट पात्रहरु आफ्नै यात्रामा निस्कन्छन् तब ति बन्द कथानकमा कैद एक बन्द अक्षरआत्मा मात्र रहदैनन् ति त मानिसका हृदयको यात्रामा पोख्त यायावर बन्छन् । समयक्रम सँगै यी दुबै यायावर भएका छन् र बनाएका छन् यात्राको अर्को भूगोल ।

पात्रको यात्रा प्रेम र हृदयको यात्रा हो । सकमबरी र स्परेन्जाको यात्रा पनि त्यही हो । सकमबरी निस्सारता र अमूर्तताको अनपेक्षित यात्रामा छ स्परेन्ज आफ्नै कथामा आफ्नै मूक्ति खोज्दै छ । यीनीहरुले तय गरेको यात्रा एक अनपेक्षित नारी बिम्बको बिम्व भूगोल हो । यी दुवैको यात्रा अप्रत्याशित उन्मूक्तिको बिश्वब्यापि  कथानक हो ।

यी कथाका नायीकाहरु हुन् तर नायीकाको बिश्वदृश्टिकोणबाट यी भिन्न छन् । यी तपाईहामीले धेरै भेट्ने कथाका सुन्दर नायीकाहरु होइनन् ,न यी क्षणिक सुन्दरताको ताजमा रमाएका छन् । एक मुडुलो टाउँको जसमा निकोटिनका धर्साहरु प्रसस्तै भेटिन्छन् जसलाई समग्रतामा महशुस गर्न मात्र सकिन्छ तपाईहामीले कल्पना गर्ने सकमबरी यही हो । झाडुजस्तो कपाल भएकी, आफ्नो नामाकरण आफैँ गर्न चाहने स्परेन्जा उसकै शब्दमा भन्दा एक धुमिल रंग हो । यी दुबै धुमिल देखिन्छन् , यीनलाई ब्याख्या गर्न भन्दा महसुस गर्न सजिलो छ । यी निराश देखिन्छन् तर निस्सार पक्कै पनि होइनन् ।

दुबैले जीवनलाई साझेदारी अर्को पर्याय मानेका छैनन् । यीनीहरुले आफू हुनुको अस्त्विलाई जीवनको साझेदाीसँग बाडेका छैनन् । सकमबरी भन्छे, “ प्रेम कुनै बाध्यता होइन । प्रेममा गएर पिल्सनैपर्छ, यो कुनै अनिवार्य छैन ।  एक्लो बाच्न सकिन्छ एक्लो ।” स्परेन्जा भन्छे , “ मलाई घर चाहिएको छ त्यस्तो घर जो हिउँ जस्तै शान्त,  त्यस्तो ठाउँ जहाँ म मात्र हुनेछु त्यस्तो जो कविता अघिको कागजझै सफा रहनेछ ।” दुबैको एकाङ्कीपनले उनीहरुको यात्राको भूगोललाई अझ बढी बिशिष्ट  बनाएको छ । उनीहरुले कठोर बन्धनयूक्त जीवनका साझेदारीहलेलाई खुल्लमखुल्ला नकारेका छन् ।

यीनीहरु पुरानो सहनशीलता, र नाजुताको नारी बिम्बलाई नकारेका साहित्यका र जीवनका आधुनिक मिथकहरु हुन् । यी प्रेमिल लाग्छन् तर प्रेममा पिल्सदैनन्,  यी उदार लाग्छन् तर उदारताको सिमानालाई नाघ्दैनन् , यी धुमिल देखिन्छन् तर विचारको तिख्खरतामा चहकिन्छन् । यीनको बिशेषता अब हाम्रो बिशेषता बनेको छ । अबको  उदारबादी समाजमा सकबरी र स्परेन्जाहरु प्रसस्तै भेटिन्छन् किनकी अब बन्धन र सिमानाहरुमा  संसार अट्न सक्दैन । अबको स्त्रित्वको परिभाषा केही हो भने सकमबरी र स्परेन्जाको जस्तै मूक्त स्त्रित्वको परिभाषा हो ।

यी लेखकको हातबात  आफ्नै लयको यात्रामा निस्केका दुई कबिताहरु हुन् । यी निराश र अनौठा लाग्छन् तर जे बोल्छन् त्यो भन्दा धेरै भन्छन् । बिम्बझै यीनीहरुको उपस्थिती प्रतिकात्मक लाग्छ । त्यसैले यीनीहरु कविता नभएर पनि कविता नै हुन् । लेखकले झै हामी पाठकहरुले यीनीहरुलाई अंश अंश मा ब्याख्या गर्न सक्दैनौ यीनिहरुको ब्याख्या सम्भव छ भने त्यो समग्रतामा मात्र छ  । 

सय पेजको उपन्यासमा अटाएका यी भिन्न भूगोलका तर आधुनिक समाजका यी तिख्खर नायीकाहरु अब हाम्रा पनि नायिकाहरु हुन् । चाहेर नचाहेर यीनीहरुको उपस्थितिले स्त्रित्वको परिभाषलाई नयाँ आयाम दिएको छ । सकमबरीको समग्र उपस्थिती नै ऊ हुनु हो उसलाई हामी अंश अंशमा परिभाषित गर्न सक्दैनौ । ऊ चुरोट खान्छे, फूलसँग रमाउँछे र जीवनलाई निस्सार ठान्छे यति मात्र भन्दा उसको उपस्थितीको समग्रतालाई हामीले अपब्याख्या गरेझै लाग्छ । ऊ जे हो र छ  त्यो समग्रतामा नै छ ।  स्परेन्जा उपस्थितीले त्यही समग्रताको रेखालाई अझ चककिलो बनाएको छ । सकमबरी झै ऊ पनि समग्रतामै जिउँछे, आफ्ना लागी नै जिउँछे ।

नायकको प्रेम र ब्याख्यामा लित्त हामीहरु बिरलै हाम्रा नायीकाहरु बारे सोच्छौ । यी दुई भिन्न भूगोलका तर सारमा एकै लाग्ने नायिका बारे मैले लेखेको यो प्रेम कथा हो । हुन त अबको समाजकमा को नायक को अनायक, तर समग्रतामा भन्दा हामी सबै नायक हौ र अनायक पनि । हामी सबै नायीका हौ र अनायिका पनि । यी कहिले कविताझै लाग्ने यदाकदा बिम्बको यात्रामा निस्केकका यायावर झै प्रस्तुत हुने आधुनिक नायीकाहरुबारे यो एक मूक्त ब्याख्या हो । र यो आलेख मेरो हृदयमा सधै रहने नायीकाहरुप्रतिको भरिभराउँ प्रेम हो । तपाईहरुले बुझ्न सक्नुहुन्छ प्रेम र यूद्धमा झै यसमा सही र गलतको कुनै पाबन्धी छैन । यो छाया र प्रतिछायाको उम्मूक्त कोलाज हो ।